Coalitie-puzzel van start: welke opties zijn er?
In dit artikel:
De definitieve Tweede Kameruitslag is er nog niet, maar de formatievraag is al in volle gang en de politieke versplintering maakt een snelle oplossing onwaarschijnlijk. De verwachting dat er geen kabinet vóór de kerst staat, lijkt realistisch; eerdere formaties duurden ook lang (Rutte III: 225 dagen, Rutte IV: 299 dagen, Schoof: 223 dagen).
Op basis van de voorlopige prognose strijden D66 en de PVV om de grootste partij — beide op circa 26 zetels — en traditioneel mag de winnaar het initiatief nemen bij de coalitievorming. PVV-leider Geert Wilders verzet zich ertegen dat D66 alvast een verkenner krijgt zolang niet helemaal duidelijk is wie de grootste partij is: “We zullen alles doen om dit te voorkomen.” Wilders stelt dat de PVV zelf het voortouw wil nemen mocht die partij de meeste zetels krijgen.
Veel samenstellingen vallen echter af omdat meerdere partijen de PVV hebben uitgesloten (onder meer GroenLinks-PvdA, CDA en VVD). Dat beperkt Wilders’ opties aanzienlijk. VVD-leider Dilan Yeşilgöz heeft bovendien herhaald dat zij alleen in een centrumrechtse coalitie wil zitten en niet met GroenLinks-PvdA wil regeren, wat extra complicaties oplevert.
Rekenen met de voorlopige zetelaantallen leidt tot krappe of ontbrekende meerderheden. Een centrumrechtse combinatie van D66 (26), VVD (22), CDA (18) en JA21 (9) zou op 75 zetels uitkomen — één te weinig. Een breder middenkabinet met D66, VVD, GroenLinks-PvdA en CDA zou volgens de prognose wél een meerderheid hebben (86 zetels). D66-leider Rob Jetten zegt het logisch te vinden om met GroenLinks-PvdA te regeren en benadrukt verantwoordelijkheid bij middenpartijen; hij noemt JA21 niet in hetzelfde rijtje als VVD en CDA.
JA21, dat een flinke winst lijkt te boeken, rekent zichzelf op een onderhandelingsplek. Fractievoorzitter Joost Eerdmans zegt dat zijn partij met 9 zetels onmisbaar kan zijn in een centrumrechtse coalitie. Tegelijk zijn de inhoudelijke verschillen met D66 groot, en ook tussen VVD en D66 bestaan breekpunten — bijvoorbeeld de hypotheekrenteaftrek waar Yeşilgöz harde standpunten over heeft.
Campagne-expert Jurjen van den Bergh stelt dat vijf partijen (CDA, VVD, D66, GroenLinks-PvdA en JA21) om tafel moeten zitten om ook meerderheden in de Eerste Kamer veilig te stellen. Hij verwacht dat thema’s als migratie snel centraal komen te staan en dat er zowel openlijke als achter-de-schermen onderhandelingen en botsingen zullen plaatsvinden. Conclusie: door uitsluitingen, ideologische afstand en krappe zetelverdelingen ligt een langdurige, complexe formatie — kortweg een nieuwe “horrorformatie” — in het verschiet.